Rozmowa z prof. Józefem Szaniawskim,
wykładowcą Wyższej Szkoły Kultury Społecznej i Medialnej w Toruniu, ostatnim
więźniem politycznym PRL-u
Czy pamięta Pan, co Pan robił 4 czerwca 1989 r. w dniu, w którym -
jak to ujęła Joanna Szczepkowska - skończył się w Polsce komunizm?
Dla mnie to był dzień jak każdy. O
godzinie 5.40 pobudka, 6.00 apel, 6.30 śniadanie, 12
obiad, 13.00 - 13.40
spacer, 17.30 - kolacja. W ciągu tego dnia, tak jak każdego innego w
więzieniu, zrobiłem ok. 2 tys. pompek i przysiadów, napisałem fragment
swojej książki. Był to też kolejny dzień mojej diety wegetariańskiej, gdyż
przez prawie 4 lata, gdy siedziałem w Barczewie nie dostawałem mięsa,
tłuszczu, cukru, tylko na okrągło kasza, kluski, kapusta, groch itp.
A wybory? Przecież wtedy odbyło się słynne głosowanie czczone obecnie jako proklamacja zwycięstwa narodu nad komunizmem i początek niepodległości Polski. Jak Pan głosował?
Wcale nie głosowałem. Mordercy, złodzieje i gwałciciele, którzy siedzieli razem ze mną, mieli prawo głosu, a ja nie, gdyż byłem pozbawiony praw publicznych. Siedziałem bez prawa głosu, a moi koledzy nie tylko głosowali, ale zostawali posłami, senatorami, ministrami.
Nie żałuje Pan, że ominęły Pana te wybory?
Wolne żarty. Żałuję najbardziej tego, że 4 czerwca mój syn Filip miał już 10 lat i od pięciu wychowywał się bez ojca. Tego komunistom nie mogę darować do dziś, że odebrali dziecku ojca, zniszczyli mu normalne dzieciństwo.
Ale miał Pan prawo do widzeń?
Raz na miesiąc przysługiwało mi 60 minut widzenia. Widywałem się wtedy z moją Haliną, która przyjeżdżała z Warszawy. Ale było często tak, że gdy siedziałem w karcerze to postała pod bramą i nawet nie wpuścili jej do środka. Widzenie odbywało się zawsze w towarzystwie oficera bezpieki, który siedział pomiędzy nami, kontrolował każdą naszą rozmowę i z zegarkiem w ręku przerywał po upływie 60 minut. W praktyce do widzeń dochodziło gdzieś tak raz na dwa miesiące.
Czy za kraty przenikały informacje o wydarzeniach w kraju?
Z prasy dostawałem w celach reedukacyjnych
Trybunę Ludu i Gazetę Olsztyńską. Telewizora i radia w celi nie miałem. Był
tzw. kołchoźnik, przez który z rana podawano komunikaty naczelnika
więzienia, jadłospis na cały dzień i tyle. W oknie podwójna krata z blindą,
żebym nie widział, co się dzieje na zewnątrz budynku. Wynikało to z faktu,
że miałem tzw. podgrupę P2, co oznaczało - szczególnie niebezpieczny. Na
spacerniaku, na który raz na dzień mnie wyprowadzano, miałem drut kolczasty
nad głową . Byłem w pełnej izolacji.
Kiszczak twierdzili, że ostatnich więźniów politycznych wypuszczono na amnestię późną jesienią 1986 r. To co Pan tam robił?
To nie było prawdą, gdyż nie zwolniono przywódców Solidarności Walczącej, Andrzeja Kołodzieja i Kornela Morawieckiego, siedziała też grupa studentów z Krakowa za rzekomy terroryzm. To mało znany fakt, a oni skonstruowali urządzenie, które przy wykorzystaniu pewnej ilości materiału wybuchowego rozrzucało z dużą siłą i na znaczną odległość ulotki. Siedział razem ze mną w Barczewie kpt. Adam Hodysz, oficer SB, który przekazywał Solidarności informacje na temat działań bezpieki w Gdańsku i na Pomorzu.
Ale to Pan przesiedział najdłużej, do 22 grudnia 1989 r.
Tak, zwolniono mnie tego dnia z Barczewa, a do domu w Warszawie dotarłem 23 grudnia, przed samymi świętami. Cóż, ktoś musiał być tym ostatnim w strasznej liczbie kilkuset tysięcy więźniów politycznych komunizmu, którzy zapełniali wiezienia od lipca 1944 r. To był mój pech, kaprys historii - można powiedzieć.
Jak Pan to wówczas sobie tłumaczył? Przecież odbyły się wybory, o tym
że powstał rząd solidarnościowy z premierem Tadeuszem Mazowieckiem musiała
pisać i Trybuna Ludu, mijały miesiące, a Pan ciągle gnił w więzieniu ...
Początkowo myślałem, że o mnie po prostu
zapomniano. Jestem historykiem i wiedziałem, że takie rzeczy czasami się
zdarzają. Tragicznie zapomnianym więźniem w XIX wieku był mjr. Walerian
Łukasiński, jeden z przywódców polskiej konspiracji antyrosyjskiej przed
Powstaniem Listopadowym. Kompletnie zapomniany przesiedział ok. 50 lat w
rosyjskich wiezieniach. Dopiero później okazało się, że wiedziano o mnie i
nawet rozmawiano przy Okrągłym Stole. Padło tam stwierdzenie, że jestem
osobistym więźniem gen. Kiszczaka i podlegam - podobnie jak mjr Hodysz i
płk. Ryszard Kukliński, na którego komuniści wydali zaoczny wyrok śmierci -
jego osobistej decyzji. I to Kiszczak nie chciał mnie wypuścić.
Dlaczego tak się zawziął na Pana?
Uznano mnie za głównego korespondenta Radia Wolna Europa w Polsce. Działałem od 1973 r., a wykryto mnie w 1985. Z tego co pamiętam z przesłuchań i co znajduje się w materiałach IPN wynika, że bezpieka była na mnie wściekła właśnie za to, że się tak dobrze konspirowałem, że pod ich nosem przez 12 lat bezkarnie przekazywałem do RWE informacje o tym, co się w Polsce i Związku Sowieckim dzieje naprawdę. Dlatego tak mnie potraktowali. Naczelny prokurator chciał dla mnie 15 lat więzienia, a sąd wojskowy w tajnym procesie skazał mnie na 10 lat wiezienia, 15 lat pozbawienia praw publicznych i konfiskatę mienia w całości. W akcie oskarżenia naczelny prokurator wojskowy napisał, że "godziłem w same fundamenty ustrojowe PRL-u i sojuszu Polski Ludowej ze Związkiem Radzieckim".
To naprawdę piękna rekomendacja ...
Dzisiaj jestem z tego dumny, bo jeśli to wypowiadał naczelny prokurator wojskowy, to wiem, że naprawdę zaszkodziłem temu systemowi, ale wtedy, gdy on to odczytywał na sali sądowej, byłem mocno przerażony. Uniewinnił mnie dopiero Sąd Najwyższy 4 października 1990 r. Zapłaciłem za to straszna cenę, ale to już inna kwestia.
Może rzeczywiście zapomniano o Panu w tamtych burzliwych czasach? Czy wstawiał się ktoś za Panem?
Moje nazwisko pojawiło się na plakatach i
ulotkach, które "Solidarność Walcząca" rozklejała w Warszawie na
Świętokrzyskiej i Marszałkowskiej. Pisano: "Józef Szaniawski - uwolnić
ostatniego więźnia politycznego". Podobne akcje były też w innych miastach
Polski, ale nie mam dokumentacji. Wiem, że na początku 1987 r. upominał się
o mnie ks. Dziwisz, po tym, jak moja żona przesłała pisany przeze mnie gryps
do Watykanu. Po tej interwencji zamknęli mnie w karcerze na 22 miesiące.
Siedziałem tam kompletnie sam, w celi nie było nawet okna. Podobnie było z
interwencjami medialnymi zachodnich radiostacji. One mi bardziej szkodziły
niż pomagały. W czasie obrad Okrągłego Stołu Adam Strzembosz - wówczas
jeszcze doktor dziś profesor - poruszył moją sprawę i uzyskał odpowiedź, że
wyroki na płk. Kuklińskiego, mjr. Hodysza i na mnie są nie do podważenia.
I co, strona solidarnościowa tak po prostu przyjęła to do wiadomości?
Właśnie tak było. Tadeusz Mazowiecki też wiedział, że za jego rządów siedzę w więzieniu i nie widział w tym nic złego. To pokazuje kim on w tym układzie był.
Pan siedział w więzieniu jako amerykański szpieg.
Jako dziennikarz PAP miałem dostęp do szczególnego rodzaju informacji. PAP był wtedy instytucja wyjątkową w PRL-u. Ja co prawda nigdy nie leżałem do PZPR i byłem tam w pewnym sensie outsiderem, ale miałem dostęp do tzw. tajnego ośrodka dokumentacji prasowej, gdzie było wszystko, także niektóre materiały tajne i poufne. Brałem informacje głównie na temat eksploatacji ekonomicznej Polski przez ZSRR, na temat okupacyjnych wojsk sowieckich w Polsce, manewrów wojsk Układu Warszawskiego, stanu wojennego, bezpieki i regularnie przesyłałem to do Radia Wolna Europa na różne zakonspirowane adresy. Najdłużej, 4 lata, używałem pseudonimu Zofia Piasecka. Przez kilkanaście lat bezpieka nie była w stanie mnie wykryć. Widać uznali, że bardzo im to zaszkodziło, bo zostałem skazany jako agent CIA. Sąd Najwyższy w 1990 r. uniewinnił mnie, zrehabilitował i orzekł, że oskarżenie o szpiegostwo było nieprawdą.
Sugerowano również, że był Pan peerelowskim agentem. Gazeta Wyborcza opublikowała rzekomo pański list do Kiszczaka z propozycją współpracy.
To była chyba szósta wersja tego, co mi podyktowano na Rakowieckiej, gdy byłem zagrożony karą śmierci z zarzutu o szpiegostwo. Dokładnie zbadał tę sprawę i opisał w swojej książce o RWE wydanej przez IPN Paweł Machcewicz. W czasie przesłuchań po moim aresztowaniu strasznie im zależało, żebym złożył fałszywe zeznania na temat związków z RWE kilku znany dziennikarzy opozycyjnych m.in. Dariusza Fikusa i Macieja Iłowieckiego. Przynosili mi gotowe zeznania do podpisu. Mówiono, że gdy je podpiszę to wyjdę na wolność za 3-4 lata. Nie podpisałem tego.
A jak w końcu bezpieka rozszyfrowała Pana współpracę z RWE?
Do dziś nie wiadomo. Nie ma tego w moich teczkach, które po uznaniu mnie przez IPN za pokrzywdzonego dostałem jako jeden z pierwszych, gdyż wbrew temu co insynuowała Gazeta Wyborcza nie byłem nigdy żadnym agentem ani tajnym współpracownikiem bezpieki. W tych teczkach nie ma najmniejszego śladu wyjaśniającego jak wpadłem. Wszystko wskazuje na to, że wydał mnie ktoś z wewnątrz RWE. Ale kto - tego nie wiem do dzisiaj. W Warszawie o tym co robiłem nie wiedział nikt, nawet moja żona.
Dlaczego po uwolnieniu był Pan tak zwalczany przez środowisko Gazety Wyborczej?
Oni mnie nienawidzili za wszystko, za moje poglądy, że byłem normalnym Polakiem, kuło ich, że w RWE współpracowałem z największymi antykomunistami, że nie ukrywałem co sądzę o KOR itd.
A co Pan sądził?
Jeszcze w latach 70. pisałem, że KOR wcale nie działał na rzecz niepodległości Polski, tylko wręcz odwrotnie. Jako pojedyncza osoba nie związana z żadną grupą zgłosiłem się RWE w 1973 r., a więc na długo zanim powstał KOR. Pisałem tam komentarze, w których twierdziłem, że KOR-owi nie chodzi o niepodległość Polski tylko o udoskonalenie socjalizmu. Pisałem do radia kim jest Adam Michnik, Jacek Kuroń, Karol Modzelewski, Tadeusz Mazowiecki i cała ta grupa.
Ale to przecież były w RWE autorytety.
To się dopiero okazało. Ja początkowo myślałem, że RWE to monolit. A tam też byli ludzie o różnych poglądach - mniej lub bardziej antysowieckich, antykomunistycznych. Np. Alina Grabowska bardzo wpływowa w RWE była wręcz przedstawicielką KOR. Ja współpracowałem z jej w pewnym sensie adwersarzami politycznym, Józefem Ptaczkiem i Wiktorem Trościanko, którzy opowiadali się bardziej za opcją patriotyczno-niepodległościową i antysowiecką. Tymczasem KOR nie był antysowiecki.
Wracając do rocznicy wyborów z 4 czerwca 1989 r. Czy powinniśmy tę datę świętować jako dzień zwycięstwa nad komunizmem?
Jak mogę uznać ten dzień za datę
zwycięstwa nad komunizmem, skoro siedziałem tego dnia w więzieniu? I to w
więzieniu bez wątpienia komunistycznym. Mało tego, po tym rzekomym
zwycięstwie nad komunizmem siedziałem tam jeszcze pół roku. Kto mnie wtedy
więził jak nie komuniści?
A co Pan sądzi o tej dacie abstrahując od swoich osobistych przeżyć i doświadczeń, patrząc na to chłodnym okiem doktora historii?
Podobnie uważam, że tego dnia komunizm w
Polsce wcale się nie skończył. Formalnie państwo o nazwie PRL istniało do
grudnia 1989 r. Mazowiecki nie tylko nie był pierwszym niekomunistycznym
premierem, ale był ostatnim premierem komunistycznego rządu. Był nim ze
względu na swój życiorys, na nazwę państwa, którym rządził i ze względu na
to, że na tę funkcję został wykreowany nie tylko przez Geremka, Wałęsę,
Michnika, Jaruzelskiego i Kiszczaka, ale także przez ambasadora Związku
Sowieckiego Wiktora Browikowa. Warto podkreślić, że gdy Mazowiecki został
premierem to pierwszym gościem jakiego przyjął był gen Władimir Kriuczkow,
szef KGB. To on jako pierwszy przyjechał złożyć Mazowieckiemu osobiste
gratulacje. To daje wiele do myślenia. W rządzie Mazowieckiego Kiszczak
dostał oprócz funkcji szefa MSW także tekę wicepremiera, a więc patrząc
obiektywnie w kategoriach hierarchii państwowej człowiek odpowiedzialny za
śmierć górników w kopalni Wujek, szef bezpieki w strasznej dekadzie lat 80.
w rządzie Mazowieckiego awansował. Podobnie Jaruzelski z I sekretarza KC
PZPR awansuje na prezydenta III RP. Takie są fakty dotyczące zwycięstwa nad
komunizmem w dniu 4 czerwca, a cały ten solidarnościowy sztafaż to
manipulacja służąca robieniu ludziom wody z mózgu.
Który dzień można by ewentualnie uznać za taki przełomowy moment?
To niezwykle ważna sprawa dla naszego 40
milionowego narodu, który od dziesięcioleci usiłował wybić się na
niepodległość. Niestety oni celowo rozmyli wszystko co się dało, żeby na to
pytanie nie było jednoznacznej odpowiedzi. Niemcy mają taki symbol - to jest
dzień zburzenia muru berlińskiego, i to jest ten sam dzień, kiedy rozpoczął
się szturm na kwaterę główną Stasi zakończony zdobyciem jej i przejęciem
całego archiwum. Czesi i Słowacy maja swoją aksamitną rewolucje w Pradze i w
Bratysławie, Rumuni mają dzień rozstrzelania Ceaucescu, nawet Rosjanie mają
taki dzień, kiedy Borys Jelcyn z czołgu na Placu Czerwonym proklamuje upadek
komunizmu. A w Polsce jakimś dziwnym trafem wszystko się rozmyło. Nie ma
takiej przełomowej daty. Powiem więcej, fakt, że premierem polskim mógł
zostać Józef Oleksy, prezydentem przez dwie kadencje Aleksander Kwaśniewski,
że za zbrodnie komunistyczne do dziś nie został tak naprawdę nikt ukarany,
że nie wykryto sprawców morderstw politycznych lat 80., nawet w tak zdawało
by się prestiżowej dla solidarnościowej strony - sprawie mordu na ks. Jerzym
Popiełuszce, to wszystko sprawia, że dzisiaj taki przełomowy dzień trudno
wskazać.
Ale może taką datę należało by jednak wykreować dla podkreślenia roli
Polski w obalenie komunizmu?
Jeżeli już mamy obchodzić taki dzień to lepszy byłby 31 sierpnia. Choć nie do końca oddaje to istotę rzeczy, ale jakoś podkreśla moment zwycięstwa "Solidarności" nad komuną dzięki właśnie solidarności Polaków. Ale nie 4 czerwca. Przecież wybory 4 czerwca były klasycznym przykładem wyborów niedemokratycznych, gdyż ich wynik - 65 proc. dla PZPR i satelitów i 35 proc. dla "Solidarności" - został ustalony przy Okrągłym Stole, a jak się plan za pierwszym razem nie powiódł to zrobiono tzw. dogrywkę z wyborów. To było zaprzeczenie demokracji. I od 20 lat wmawia się kolejnym pokoleniom Polaków, że 4 czerwca to data upadku komunizmu i pierwszy dzień wolności. Owszem jest to ważny dzień w historii Polski zasługujący na gruntowne analizy historyczne, ale nie na żadne obchody.
Nawet ten spór o to, gdzie obchodzić to "święto" - czy w Krakowie na Wawelu czy w Gdańsku pod Krzyżami - jest dla mnie żenujący. Przecież ani Gdańsk ani Kraków nie były związane z tym, co wydarzyło się 4 czerwca. Związana była Magdalenka i jeśli już to tam powinni przenieść te obchody.
Dziękuję za rozmowę
„:Nasz Dziennik”