Odszedł jasnym i drogami
Edward Dusza
Daleko z Warszawy do Nowego Jorku. Kiedyś, lat temu prawie
trzydzieści, w centrum polonijnym w Greenpoincie grupa ludzi słuchała z
nabożeństwem opowiadania starszej pani o poecie, który zginął w pierwszych
dniach Powstania Warszawskiego.
Jak
wyglądał? „Szaro, jak my wszyscy wtedy. Twarz miał szlachetną, przepiękne brwi,
nieśmiały był, a kiedy się uśmiechał, to uśmiechaliśmy się wszyscy. Ot,
warszawskie książątko albo paź królowej Bony, słowiański Orfeusz sprowadzony w
piekło XIX wieku, w bezwzględność naszych czasów.” Czy wierzył w Boga?
Opowiadająca spojrzała na nas zdziwiona: „Jakby nie? Był takim samym katolikiem
jak każdy z nas. My nie mieliśmy wtedy problemów z wiarą, obojętnie jaką.
Wiedziałam, że niektórzy z moich kolegów chodzą do synagogi i świętują szabat,
inni regularnie uczestniczą we Mszy św. i odbywają pielgrzymki do Częstochowy.
Wszystko to było zwyczajne, bo świat był wtedy normalnieszy. A Krzyś był
ochrzczony, ślub zawarł w kościele, był też ojcem chrzestnym Marcina
Andrzejewskiego. Rodzina była patriotyczna, dziadek powstaniec styczniowy,
ojciec legionista, matka nauczycielka i współautorka podręcznika szkolnego. No i
Baczyński napisał tyle religijnych wierszy, że to już chyba mówi, iż zagadnienie
wiary było dla niego bardzo istotne. Pamiętam też, żez okazji jego ślubu z
Barbarą Drapczyńską podarował im ktoś w prezencie ślubnym figurkę Matki Bożej...
Ja sama byłam z nim kilka razy na nabożeństwie majowym.”
Tyle relaacji świadka owych dni, osoby, która przeszła przez
powstanie, potem emigrację w Niemczech i Stanach Zjednoczonych. Osoba ta już
nieżyje, i nigdy nie napisała swoich wspomnień i niechętnie mówiła o dniach
sierpnia. A miała kilka wierszy Baczyńskiego, których nigdy nie spotkałem w
opublikowanych w Polsce zbiorach. Miała też mocno zniszczoną fotografię poety z
jego dedykacją. Stąd smutny wniosek, że jeszcze raz przepadły dokumenty
czyjegoś życia...
W tragicznym dla krytyki literackiej okresie, niektórzy,
będący na usługach władz, wyśmiewali publicystów starających się udowodnić, że i
Baczyński był przede wszystkim poetą katolickim.
Dlaczego wielu krytykom istotnie zależało na tym, aby
twórczość zmarłego poety podciągnąć pod miano poezji religijnej? Chodziło chyba
przede wszystkim o to, aby odciąć ten niezwykle szlachetny dorobek od wszelkiego
pisarstwa służalczego takich m.in. autorów, jak Wisława Szymborska, Roman
Bratny, Tadeusz Borowski, Jan Kott.
W odważnym, jak nowe czasy stwierdzeniu, świadek i poniekąd
kronikarz owych dni, Lesław Bartelski pisze: „Absolutny brak poczucia krytycyzmu
do rzeczywistości wśród młodych wywodził się z ich braku doświadczenia (...).
Pierwszy numer komunistycznego »Przełomu«, miesięcznika literacko-społecznego,
jaki ukazał się we wrześniu 1942 roku, nie mógł być atrakcyjny dla pokolenia,
które debiutowało w latach okupacji”.
Znawca problemu, Kazimierz Wyka pisze, że „z katastrofizmu
(Baczyńskiego) wyłoniło się męskie rozumienie historii, jej przebiegów i praw. Z
pesymizmu pozostał jedynie nurt czystości i religijności.
Pierwszego listopada 1940 roku pisze Krzysztof Kamil wiersz
dedykowany „Matce i Annie – dwu najpiękniejszym chrześcijankom”. Jako motto do
wiersza posłużyła fraza z Ewangelii św. Mateusza Pójdźcie za Mną, a uczynię was
rybakami ludzi (4, 18-5,2). Oto zakończenie tego utworu:
Znów wołali rybacy, słońca uchwycić nie mogli,
a nocą
gwiazdy z pluskiem płynęły przez więcierz,
chwytali rybacy słońce uciekało
okrąglej
i na dyszącym trudzie kładli zmęczone ręce.
Kto im przez drogę
przeszedł i z bliska słońce wziął w dłonie?
Jakie to dłonie przejrzyściej
wyjęły serca spod chlamid?
Poszli zapatrzeni, mimo, przeszli na drugi brzeg.
Odchodzili rybacy jasnymi drogami
za rybakiem o oczach błękitnych jak
śnieg.
Wiersz ten napisał poeta, którego niektórzy chcieliby wiedzieć
marksistą. Nie, nie należy wcale walczyć o miejsce Baczyńskiego w historii, nie
trzeba go „wprowadzić na rynek literacki przez zakrystię”. On sam wytyczył sobie
miejsce w chrześcijańskiej kulturze swego narodu.
Na temat stosunku Baczyńskiego do Boga i religii napisano już
bardzo wiele. Propagandzie komunistynej potrzebny był sztandarowy twórca.
Tadeusz Borowski czy Władysław Broniewski nie wystarczali, a inni, jak Julian
Tuwim czy Czesław Miłosz, nie wytrzymywali konkurencji z legendą Baczyńskiego.
Współczesny biograf Baczyńskiego i autor cennych o nim książek, Wiesław
Budzyński, dokonał odkrycia, które trudno przecenić. Dzięki Budzyńskiemu wiemy,
że poeta byłby aresztowany przez Urząd Bezpieczeństwa. Przyszli po nieżyjącego.
Jak to? Przyszliby po swojego marksistę?
„Niesamowite powtórzenie” – pisze Krzysztof Kąkolewski –
pośmiertnego losu jego ojca, bo tak samo po zmarłego Stanisława przyszło Gestapo
dziewięć lat wcześniej. Więc byłaby Rakowiecka, badanie, bicie, wyrok czy od
razu wywózka na Syberię, praca w kopalni i powrót, jak niektórym udało się w
1947 roku czy śmierć w tajdze?”
Wkrótce po wojnie usiłowano za wszelka cenę storpedować
religijne wątki poezji Baczyńskiego, sprowadzając je do wymiarów tradycyjnej
polskiej symboliki narodowej, a ich obecność tłumaczono emocjami pokolenia
ginącego, skazanego na zagładę. Starano się przemilczęć całe obszary twórczości
Krzysztofa Kamila, gdzie do głosu dochodziła jego religijność. Powoływano się na
świadectwa ludzi z otoczenia poety, mające potwierdzić jego lewicowanie, brak
zainteresowań zagadnieniami wiary, nadmieniano o jego żydowskim pochodzeniu ze
strony matki. Wychodzący naprzeciw temu „zamówieniu ideologicznemu”, starali się
zbagatelizować zagadnienie religijności poety, jak np. Zbigniew Wasilewski,
redaktor książki wspomnieniowej („Żołnierz, poeta czasu kurz”, 1970), a
zwłaszcza Edmund Semil, autor pracy „Ojciec i syn”, który był przyjacielem ojca
Baczyńskiego i nauczycielem francuskiego w gimnazjum im. Stefana Batorego, do
którego poeta uczęszczał. Nie zdziwi nikogo ton wypowiedzi Semila, jeżeli
przypomnimy, że był on po II wojnie światowej członkiem PZPR, attache
kulturalnym i konsulem PRL w Kanadzie, a od 1950 roku Polskim Radio, w młodości
zaś działał aktywnie w organizacjach rewolucyjnych i rewolucji październikowej.
Semil zrobił wszystko, aby na twórczość Baczyńskiego rzucić
cień działalność jego ojca, tak dobrze notowanego w swoim czasie w ZSRR.
(Ambasada sowiecka zapraszała Baczyńskiego seniora na przyjęcia w Warszawie;
proponowano mu katedrę literatury polskiej w Moskwie).
Stanisław Baczyński rzeczywiście był socjalistą, ale nigdy nie
został (jak Semil) komunistą czy członkiem partii, zaś w jego nekrologu
podpisanym przez żonę i syna zaznaczono, że był legionistą, Beliniakiem,
odznacznym Krzyżem Niepodległości z Mieczami, dwukrotnie Krzyżem Walecznych i
Złotym Krzyżem Zasługi. Pogrzeb był katolicki, nabożeństwo żałobne odprawiono w
kościele św. Jozafata na warszawskim cmentarzu wojskowym. Matka Krzysztofa była
osobą głęboko wierzącą i praktykującą. Na świadectwie szkolnym Krzysztofa Kamila
z roku 1930/31 widnieje nota z religii „bdb”. Baczyński zginął mając nieco ponad
23 lata. Na pewno mało jest chrześcijan, którzy w tak młodym wieku przechodzą
ogromne wstrząsy religijne. Młodość rzadko walczy z kryzysami wiary. A jednak
zaryzykowałbym stwierdzenie, że i tutaj poeta był inny niż jego rówieśnicy. Bo
on zmagał się ze swoimi prawdami religijnymi – szukał Boga. Pozostawione przez
niego wiersze mówią o tym więcej i bardziej dobitnie niż zależni od wymogów
chwili krytycy i publicyści.
Co prawda, twórczość Baczyńskiego nie doczekała się
obiektywnej oceny. Ciągle jeszcze usiłuje się ją wyzyskać dla określonych celów
ideologiczno-politycznych, z niezależną krytyką literacką zazwyczaj nie
związanych. Jednakże już teraz zauważyć można, że nowe pokolenie Polaków uczy
się poprzez lekturę jego wierszy patriotyzmu, wolności i... Boga. „Poeta staje
się – jak pisze Wiesław Budzyński w książce „Testament Krzysztofa Kamila” –
jednym z żywych, przemawiających do wyobraźni obrazów-symboli zrywu
powstańczego. (...) PRL przerwał ciągłość historyczną. Wielu młodych tej
ciągłości poszukiwało i nadal poszukuje – stąd szczególna popularność
Baczyńskiego. (...) Nowe zastępy uczniów i studentów uczyły się i uczą na jego
przykładzie wolności i patriotyzmu.”
W bardzo bogatej, wielopłaszczyznowej poezji Baczyńskiego
trudno przeprowadzić sztywny podział tematyczny, ale można by się pokusić o
wyodrębnienie z jego dorobku liryki refleksyjno-religijnej. Utworów o tym
charakterze jest bardzo wiele. Przypomnieć można tylko takie wiersze jak „Święta
Bożego Narodzenia”, „Czort”, „Miserere”, „Teologia”, „Krzyż”, „Z szopką”,
„Narodziny Boga”, „Pieśń wigilijna”, „Rorate coeli” i inne.
Nie jest to poezja ufna, ugrzeczniona, wysublimowana
znajomością teologii i filozofii. W utworach tych znajdziemy zachwianie w
wierze, zwątpienie czy innowacje. Ale czy podobnego procesu myślowego nie
znajdujemy w pisarstwie Romana Brandstaettera czy Francois Mauriaca? Nie oznacza
to wcale, że można opatrzyć Baczyńskiego etykietką „ateisty” czy odwrotnie,
poety wyłącznie katolickiego. Ja powiedziałbym: „szukający Boga”. Krytycy
komunistyczni, przypominając tę część twórczości poety, lokalizują jej źródła w
tradycyjnej polskiej lojalności wobec religii i zaprzeczają jakoby naprawdę
wypływała ona z autentycznych przeżyć i zapatrywań Baczyńskiego.
Obie strony: i ta, która chce widzieć w Boczyńskim ateistę, i
ta druga, pragnąca mu nadać status poety katolickiego, natrafiają na poważne
trudności. Z jednej strony pisze: „po omacku napotykać wynędzniałą ziemię i
tylko niebo, Boże, nieskończenie puste”, czyli wersy wyrażające brak ufności
wobec Boga, z drugiej wspaniała „Modlitwa do Bogarodzicy”, która świadczy o
głębokiej wierze poety.
W 1942 r. pisze Baczyński głęboki „Poemat o Bogu i człowieku”,
jakże znamienny, pełen niepokoju, a także głębokiej wiary utwór. Kończy go
znamiennie: „Pośrodku droga. Po niej powrócił z ust pozbierany, z czynów wyrwany
Bóg, który w ludziach błądzący ucichł i znów bez ciała zawisł – nieznany. Oto
jest pieśń jak sen pod powieką nalany trwogą – tak Bóg cierpi w człowieku, a
człowiek w Bogu”.
Przyznam się, że czytam z ogromnym zażenowaniem nowe
publikacje o Baczyńskim. Poezja tego poety towarzyszyła mi całe życie, nie
docierały do mnie wypowiedzi na temat jego wiary czy ateizmu, nie interesowało
mnie zupełnie rzekomo żydowskie pochodzenie jego matki. Był Baczyński kimś innym
dla nas wszystkich, niż chciała tego oficjalna propaganda komunistyczna. Jest
nadal kimś zupełnie innym niż ten Baczyński, którego podać nam chce publicystyka
tych pisarzy, ukształtowanych przez komunizm... Bo wcale nie jest ważne, czy
Baczyński przechodził kryzys wiary, czy też cechowała go niewzruszona ufność w
Opatrzność. Ważne jest to, iż wielu czytelników odnajduje w jego twórczości
własne rozterki, wzloty, rozgoryczenia i upadki, że ponad półwiecze modli się
jego strofami i znajduje w nich ślady Boga...
Wiesław Budzyński w swojej książce „Miłość i śmierć Krzysztofa
Kamila” pisze, iż poeta łączy w sobie mit rycerza bez skazy i trubadura.
Tymczasem wydaje mi się, że Baczyński czuł się tak bardzo członkiem narodu, iż
tradycyjnie przyjęte wartości, jak m.in. walka za ojczyznę, były dla niego
zwykłym, prozaicznym obowiązkiem, zaś wiara w Boga sprawą jak najbardziej
naturalną i nie kwestionowaną. Oczywiście, ulegał, podobnie jak jego ojciec,
najróżniejszym prądom ideologicznym, ale pozostawał wierny uznawanym przez ogół
wartościom... Tak też ten lewicujący, młodziutki poeta wybiera walkę o
niepodległość, wchodząc na drogę swojego ojca i dziada i oddaje swoje życie jak
bohaterowie Grottgerowskich kartonów „Lituanii” i „Wojny” – za ojczyznę.
I dzisiaj, w ponad półwiecze po jego śmierci napotykamy w
modlitewnikach strofy poety-powstańca (np. „Modlitwa na każdy dzień” ks.
Mieczysława Malińskiego, Wrocław, 1996) czy w religijnych antologiach poezji. I
jakże trudno uwierzyć wtedy w długo podtrzymywany przekaz, że utwory te stworzył
człowiek odrzucający Boga i religię.
Wierzę, że Bóg nie tylko obecny jest w poezji Baczyńskiego.
Był do końca w jego sercu, do chwili, kiedy jego rytm przerwała niemiecka
kula...
Edward Dusza
Zobacz takze: