Ks. Pralat dr Roman Nir – Archiwista i historyk
Polonii
Edward Dusza
Rys biograficzny
Ks. Roman Nir, syn Stanisława i Władysławy z domu Jędryszek, urodził się 22
stycznia 1940 roku w Praszce koło Częstochowy. Do szkoły podstawowej uczęszczał
w rodzinnym mieście, natomiast liceum ogólnokształcące ukończył w pobliskim
Gorzowie Śląskim. Tam też należy szukać początków jego pasji do archiwistyki –
zamiłowania historyczne rozbudził w młodym uczniu nauczyciel historii Franciszek
Hawranek, późniejszy profesor historii Śląska na Uniwersytecie Wrocławskim i w
Wyższej Szkole Pedagogicznej w Opolu. Kontakty naukowe utrzymywali ze sobą aż do
tragicznej śmierci Hawranka w 1981 roku.
Studia filozoficzno-teologiczne ks. Nir ukończył w Wyższym Seminarium Duchownym
Diecezji Częstochowskiej w Krakowie. W ich trakcie uczęszczał na seminarium
naukowe z historii Kościoła, prowadzone przez znakomitego mediewistę ks. prof.
dr. Jerzego Wolnego. W Krakowie poznawał organizację i zbiory przede wszystkim
archiwów kościelnych, m.in. Archiwum Kapitulne na Wawelu i Metropolitalne,
klasztorów oraz zakonów męskich i żeńskich. W czasie studiów zapoczątkował też
współpracę z ks. prof. dr. Alfonsem Schletzem, dyrektorem Instytutu „Naszej
Przeszłości”, która zaowocowała późniejszymi publikacjami na łamach półrocznika
Nasza Przeszłość.
Święcenia kapłańskie ks. Nir otrzymał z rąk ks. bp. Stefana Bareły 17 maja 1964
roku, w uroczystość Zesłania Ducha Świętego, w Bazylice Katedralnej w
Częstochowie. Mszę św. prymicyjną odprawił następnego dnia w Praszce, swej
miejscowości rodzinnej. Po święceniach został na krótko skierowany do parafii
Mstów (z pozostałościami średniowiecznego klasztoru Kanoników Regularnych z XIII
wieku), a następnie do parafii Matki Bożej Anielskiej w Kalei, w bliskim
sąsiedztwie Jasnej Góry.
Studia specjalistyczne
Po dwóch latach pracy duszpasterskiej, ks. Nir został wysłany przez bp. Barełę
na studia historyczno-bibliotekoznawcze do Akademii Teologii Katolickiej w
Warszawie, gdzie specjalizował się z historii Kościoła pod kierunkiem ks. prof.
dr. Henryka Rybusa. Studia te ukończył obroną pracy magisterskiej na temat
wczesnego humanizmu polskiego na dworze prymasa Andrzeja Krzyckiego.
W tym samym czasie na Uniwersytecie Warszawskim uczęszczał na seminarium z
historii kultury prowadzone przez prof. dr Barbarę Bieńkowską. W jego trakcie
zrodził się projekt opracowania historii średniowiecznych bibliotek kościelnych
w Polsce.
Równolegle z nauką w Warszawie, ks. Nir kontynuował pracę duszpasterską,
pomagając w kilku parafiach tamtejszej archidiecezji, m.in. w Miłosnej i
Wilanowie. Przez dłuższy czas pracował w kościele sióstr Wizytek w Warszawie,
obok znanych duszpasterzy: ks. Jana Twardowskiego – poety i ks. Bronisława
Bozowskiego – publicysty.
Po ukończeniu studiów, na prośbę dyrektora Biblioteki Uniwersyteckiej KUL-u w
Lublinie doc. dr. Romualda Gustawa, OFM, ks. Nir został zaangażowany do pracy w
bibliotece.
Lublin
Z przejściem do Lublina kontynuował studia w Instytucie Historii Kościoła KUL w
katedrze archiwistyki. Ukończył je obroną pracy doktorskiej w 1974 roku na temat
historii i organizacji bibliotek kościelnych w Polsce, napisanej pod kierunkiem
ks. prof. dr. hab. Stanisława Librowskiego – wybitnego specjalisty z
archiwistyki polskiej, wydawcy renomowanego czasopisma
Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne. W tych samych latach ks. Nir
prowadził wykłady z zakresu historii kultury i archiwistyki.
Po uzyskaniu doktoratu został powołany przez bp. Barełę na stanowisko dyrektora
Biblioteki Diecezjalnej w Częstochowie.
W maju 1978 roku, w uznaniu dorobku naukowego z zakresu historii kultury
katolickiej w Polsce, Towarzystwo Naukowe KUL mianowało ks. Nira swym członkiem
współpracownikiem. Od lat siedemdziesiątych publikował on bowiem swoje prace na
łamach naukowych czasopism historycznych, m.in. Instytutu Historii PAN w
Warszawie i Krakowie, Instytutu Historycznego UW, Towarzystwa Naukowego w
Toruniu i Olsztynie, Instytutu Historii KUL oraz Instytutu Badań Polonijnych UJ.
Biblioteka Narodowa powołała ks. Nira na eksperta w zakresie opracowań
inkunabułów, starodruków i rękopisów. W latach studiów warszawskich i lubelskich
ks. Nir osobiście wizytował niemal wszystkie archiwa i biblioteki klasztorne
oraz zakonne w Polsce. W niektórych prowadził kilkumiesięczne badania, m.in. w
Archiwum i Bibliotece OO. Kamedułów na Bielanach pod Krakowem, w Archiwum i
Bibliotece PP. Norbertanek w Krakowie i Imbramowicach, Archiwum i Bibliotece PP.
Benedyktynek w Staniątkach oraz Bibliotece Seminarium Duchownego w Kielcach.
Badania naukowe
Obok pracy dydaktycznej ks. dr Roman Nir prowadził rozległe badania naukowe w
takich dyscyplinach jak: bibliografia, archiwistyka, historia bibliotek, stare
druki, inkunabuły i rękopisy. Bibliografia jego prac do 1978 roku włącznie
wynosi ponad 100 artykułów i recenzji.
Dla trzytomowej Bibliografii historii
Kościoła w Polsce za lata 1940-1910 opublikował m.in. wszystkie druki
zwarte. Z dziedziny bibliografii opublikował też szereg artykułów, jak choćby
„Polskie bibliografie teologiczne” (drukowane na łamach
Wrocławskich Studiów Teologicznych), „Zagraniczne bibliografie
teologiczne”, „Międzynarodowa bibliografia religioznawstwa” czy „Kompendium
bibliograficzne teologii. Bibliografia bibliografii”.
Drugim wielkim działem zainteresowań ks. Nira była historia bibliotek i
bibliotekoznawstwo. W tej dziedzinie ukazały się publikacje: „Rękopisy
liturgiczne Biblioteki PP. Norbertanek w Imbramowicach”, „Historia bibliotek
klasztornych na Morawach”, „Rękopisy liturgiczne Biblioteki PP. Benedyktynek w
Staniątkach”, „Średniowieczne rękopisy medyczne w Bibliotece Pelplińskiej”,
„Biblioteka Jezuitów w Warszawie”, „Inkunabuły w Bibliotece OO. Reformatów w
Przemyślu”, „Inkunabuły w Bibliotece OO. Kapucynów w Krakowie” oraz „Inkunabuły
w Bibliotece OO. Kamedułów na Bielanach pod Krakowem”.
Szereg opracowań z tamtego okresu dotyczyło tylko rękopisów, m.in.: „Rękopisy w
Bibliotece Diecezjalnej w Częstochowie” i „Katalog rękopisów Biblioteki
Seminarium Duchownego w Kielcach” (w obydwu opracowane zostały również rękopisy
średniowieczne), „Rękopiśmienne zabytki muzyczne w niektórych polskich
bibliotekach klasztornych”, a także „Rękopisy muzyczne w Bibliotece OO.
Cystersów w Szczyrzycu”.
Z dziedziny informacji naukowej i archiwistyki warto odnotować bardzo przydatne
dla naukowców opracowania: „Informator o archiwach, bibliotekach i muzeach
kościelnych w Polsce” i „Katalog Archiwum Naszej Przeszłości”, zawierające dużo
materiałów do badań polonijnych.
Orchard Lake
Po śmierci archiwariusza Polonijnych Zakładów Naukowych w Orchard Lake w USA,
ks. prof. Józefa Swastka, ówczesny kanclerz Zakładów ks. dr infułat Stanisław
Milewski skierował listowną prośbę do Sekretariatu Episkopatu Polski w sprawie
przysłania specjalisty z zakresu archiwistyki. Do pracy tej oddelegowany został
ks. dr Roman Nir, w tym czasie pracownik naukowy KUL-u, po uprzednim wyrażeniu
zgody przez ordynariusza częstochowskiego ks. bp. dr. Stefana Barełę.
Nowy rozdział w życiu i pracy badawczej ks. Nira rozpoczął się z momentem
objęcia przez niego funkcji dyrektora Archiwum Polonii w Orchard Lake w 1978
roku. Od tego czasu skierował on swoje zainteresowania na historię Polonii. Rok
później został również pierwszym dyrektorem nowo powstałego tam Centrum Jana
Pawła II. Zorganizował i dał podstawy pod nową placówkę naukowo-badawczą. Od
samego początku był ponadto naczelnym redaktorem
Biuletynu
Centrum
Jana Pawła II w języku polskim, na łamach którego opublikował szereg
artykułów z zakresu dokumentacji papieskiej, obejmującej przede wszystkim
polonijne czasopisma ukazujące się w wielu krajach świata. Dla naukowców w
Stanach Zjednoczonych opracował bibliografię prac Karola kardynała Wojtyły.
Archiwum Polonii
W Orchard Lake ks. Roman Nir zastał ogromną kolekcję, zebraną głównie przez
swojego poprzednika, ks. prof. Swastka. Uprzedni dyrektor koncentrował swoje
wysiłki przede wszystkim na gromadzeniu źródeł – przed nowym dyrektorem stanęło
zadanie zorganizowania od podstaw instytucji.
Pierwszym przedsięwzięciem ks. Nira w nowej placówce było zapoznanie się z
ogromnymi zbiorami archiwalnymi, a następnie przez lata wypracowanie metod ich
urządzenia.
Archiwum otrzymało nowe lokum. Z ogromnego pomieszczenia magazynu w bibliotece
zbiory były sukcesywnie przenoszone do budynku zwanego Arką, gdzie na III
piętrze wyremontowano i wyposażono dla jego celów 10 pokoi. Archiwum Polonii
powoli stawało się cenną placówką naukowo-badawczą.
Ks. Nir podzielił zbiory na następujęce działy: Archiwum Szkół i Centrów w
Orchard Lake; Archiwum Polonii; Dokumentacja polskich parafii; Dokumentacja
polskich organizacji; Biografie; Stare druki; Polonica Americana; Czasopisma
polskie; Kalendarze; Zbiory specjalne; Mikrofilmy; Rękopisy biblioteczne,
dysertacje; Literatura genealogiczna; Księgozbiór podręczny; Materiały dotyczące
Polski; Kolekcje prywatne; Archiwum, Biblioteka i Muzeum II Korpusu; Muzeum,
Archiwum i Biblioteka I Polskiej Dywizji Pancernej; Archiwum, Biblioteka i
Muzeum Armii Krajowej; Archiwum, Biblioteka i Muzeum Lotników Polskich;
Archiwum, Biblioteka i Muzeum Więźniów Politycznych; Archiwum, Biblioteka i
Muzeum Związku Harcerstwa Polskiego; Archiwum, Biblioteka i Muzeum Związku
Narodowego Polskiego; Zbiory dr. Edwarda Różańskiego; Zbiory Związku Śpiewaków
Polskich w Ameryce; Muzeum ks. Józefa Dąbrowskiego; Muzeum Sportu Polonijnego;
Archiwum, Biblioteka i Muzeum Pisarzy Emigracyjnych; Galeria; Archiwum,
Biblioteka i Muzeum SWAP; Archiwum, Biblioteka i Muzeum Radia i Telewizji
Polonijnej; oraz Archiwum, Biblioteka i Muzeum Oświaty Polonijnej.
Porządkowanie i katalogowanie zbiorów ks. Nir rozpoczął już w 1978 roku.
Dziewięć lat później wprowadził komputeryzację archiwaliów. Obok prac czysto
administracyjnych prowadził jednocześnie rozległe badania z zakresu
źródłoznawstwa polonijnego. Owocem tych badań było kilkadziesiąt artykułów
opublikowanych w serii „Źródła do historii Polonii” na łamach ukazującego się w
Detroit Dziennika Polskiego. Seria ta drukowana była w latach 1981-1988 z
inicjatywy redaktora naczelnego Dziennika,
Stanisława Krajewskiego. Pod koniec roku 1992 została wznowiona w tym samym
czasopiśmie, ale ukazującym się już pod zmienionym tytułem –
Tygodnik Świat Polski. Artykuły drukowane były każdego tygodnia.
Omawiając pierwszy tom wydanych ostatecznie po latach w formie książki
zatytułowanej Źródła do historii Polonii,
ks. prof. dr Józef Swastek z Wrocławia napisał: „(...) dobrze przysłużył się
sprawie kultury polskiej i polonijnej. Dobrze się też dzieje, iż Autor usiłuje
na wszelki sposób wiązać kulturę duchową Polonii amerykańskiej z krajem i to dla
obopólnych przecież korzyści, że gromadzi z tak wielkim poświęceniem i trudem
archiwalia i pragnie, aby się one otwierały także dla krajowych badaczy, i to
nie tylko profesjonalnych historyków, że wreszcie dąży do pogłębienia kontaktów
naukowych Polonii z krajem. Podziwiać trzeba w czasie studium
Źródeł do historii Polonii ogromną
pracowitość Autora, który na tym etapie wykonał pracę za instytucję. Trud ten
zaowocuje na pewno w przyszłości i przyczyni się do większego zainteresowania
się złożoną problematyką polonijną i to nie tylko w Stanach Zjednoczonych.
Polonia bowiem potrzebuje dla swego duchowego rozwoju Polski twórców jej
kultury, gdyż w kraju są jej korzenie i kulturalne dziedzictwo.”
Następnym etapem działalności ks. Romana Nira było utworzenie Centralnego
Archiwum Polonii. Organizacje i działacze polonijni szukali bezpiecznego miejsca
dla ulokowania swoich zbiorów. Ks. Nir dostrzegł w tym szansę dla Orchard Lake –
w roku 1981 wystosował apel do Polonii, w wyniku którego masowo zaczęły napływać
materiały archiwalne i biblioteczne. Plan przejmowania zbiorów przyniósł
nadspodziewany rezultat. Od 1985 roku, niemal rokrocznie uroczyście otwierano
nowe pokoje muzealno-archiwalne, w których eksponowane były kolekcje
poszczególnych organizacji lub osób prywatnych, często zresztą w całości
przekazywane do Orchard Lake. Ze szkolnego archiwum ks. Nir uczynił instytucję o
randze krajowej. Archiwum Polonii zaczęło się liczyć wśród historycznych zbiorów
etnicznych.
Prace archiwalne ks. Nira koncentrowały się w tych latach głównie na
gromadzeniu, opracowywaniu i udostępnianiu zbiorów. Publikowane przez niego
prośby o przekazywanie do Orchard Lake wszelkich materiałów historycznych
spotkały się z szerokim odzewem i przyniosły ogromny sukces. Napływały liczne
zbiory archiwalne, biblioteczne i muzealne od organizacji i osób prywatnych.
Każde zgłoszenie zbiorów było przez niego traktowane bardzo poważnie – często
odbierał je osobiście, wyjeżdżając do różnych miast USA. Owocem tych wypraw było
przejmowanie cennych starych wydawnictw, fotografii, rzadkich poloniców,
dokumentów i eksponatów muzealnych.
Napływające materiały wymagały dodatkowych pomieszczeń. Ks. Nir otrzymał
obszerne pokoje na II i kolejne na III piętrze Arki. W 18 z nich powstały muzea
i archiwa poszczególnych ofiarodawców. Zorganizowana też została czytelnia dla
osób chcących korzystać ze zbiorów. Gdy zabrakło miejsca w Arce, ks. Nir uzyskał
do dyspozycji Archiwum kolejnych 20 pomieszczeń w budynku zwanym Barracks. I te
z czasem zostały zagospodarowane.
W sumie Archiwum rozrosło się do 50 pokoi – bardzo imponujący owoc pracy
człowieka bez reszty oddanego ratowaniu polonijnych zbiorów.
Równolegle z gromadzeniem, ks. Nir porządkował oddane pod swoją opiekę
materiały, opracowując ich inwentarze i katalogi. W 1988 roku, dzięki jego
zabiegom, Archiwum otrzymało donację na uposażenie komputerowe. Był to pierwszy
krok do komputeryzacji zbiorów. Z czasem powstała szeroka baza danych
zgromadzonych w Orchard Lake archiwaliów.
W 1996 roku zainicjował wydawanie drukiem katalogów Archiwum Polonii. W
założeniu miało się ukazać 10 tomów, każdy liczący około 700 stron druku. Ani
archiwa polskie, ani nawet amerykańskie o wielkich tradycjach, nie posiadały
wówczas tak zaawansowanych prac katalogowych. Do chwili przejścia ks. Nira na
emeryturę ukazało się sześć tomów, nie licząc osobno opublikowanych 10 zestawów
inwentarzy.
Dla ks. Nira bardzo ważny był dział udostępniania materiałów. Po latach
wnikliwej i mozolnej pracy uznany został ekspertem i autorytetem w zakresie
dziejów Polonii oraz spraw polskich. Liczne pytania w tych dziedzinach kierowali
do niego nie tylko naukowcy i dziennikarze, ale również agencje informacyjne.
Ze zbiorów zgromadzonych w Orchard Lake z czasem zaczęli korzystać badacze z
różnych ośrodków uniwersyteckich, tak polskich, jak i amerykańskich. W Archiwum
goszczono naukowców m.in. z KUL-u, Uniwersytetu Jagiellońskiego, Uniwersytetu
Warszawskiego, Uniwersytetu Opolskiego, Akademii Teologii Katolickiej (dziś
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego) i Wyższej Szkoły Pedagogicznej z
Rzeszowa. Kierunkował, radził, pomagał w wielu pracach magisterskich,
doktorskich i habilitacyjnych. W oparciu o udostępnione przez niego zbiory
opublikowano dziesiątki artykułów. Swoją pomoc dla kwerendzistów często
rozszerzał poza godziny urzędowe. Informacje o zbiorach przekazywał w
korespondencji (tego rodzaju zapytań przeciętnie było ponad 400 rocznie),
telefonicznie (do 800 rocznie), a także osobiście podczas spotkań, zjazdów,
sympozjów czy Dni Polskich w Orchard Lake.
Zagadnienia polonijne
Bibliografia prac ks. Nira z zakresu Polonii obejmuje ponad 600 pozycji. Jego
artykuły drukowane były w czasopismach specjalistycznych w Stanach
Zjednoczonych, Kanadzie, Francji, Wielkiej Brytanii, Włoszech. Także w Polsce,
przede wszystkim przez: Archiwa,
Biblioteki i Muzea Kościelne (Lublin),
Przegląd Polonijny (Kraków),
Collectanea Theologica (Warszawa),
Częstochowskie Studia Teologiczne
(Częstochowa), Muzykę (Warszawa),
Kwartalnik Historyczny (Warszawa),
Przegląd Historyczny (Warszawa),
Roczniki Biblioteczne (Wrocław),
Studia Historyczne (Kraków),
„Colloquium Salutis” Wrocławskie Studia
Teologiczne, Studia Płockie i
Zapiski Historyczne (Toruń).
Nie sposób wymienić wszystkich tytułów czasopism polonijnych, w których
zamieszczane były jego artykuły. Wśród nich znalazły się m.in.:
Biuletyn Centrum Jana Pawła II
(Orchard Lake), Czas (Winnipeg),
Duszpasterz Polski Zagranicą (Rzym),
Dziennik Polski (Detroit),
Dziennik Związkowy (Chicago),
Głos Polski (Toronto),
Gwiazda Polarna (Stevens Point),
Naród Polski (Chicago),
Narodowiec (Lens),
Nowy Dziennik (Nowy Jork),
Relax (Chicago), Sokół Polski
(Pittsburgh), Straż (Scranton),
Zgoda (Chicago) i
Związkowiec (Toronto). Ks. Nir współpracował z polonijną prasą nie
tylko jako autor. Od 1979 roku był redaktorem naczelnym
Biuletynu Centrum Jana Pawła II, w latach 1980-1988 należał do
redakcji detroickiego Dziennika Polskiego,
a od 1986 do 1992 roku był korespondentem
Gwiazdy Polarnej.
Ks. Nir opracowywał hasła i biogramy z zakresu historii Polonii do
Encyklopedii Katolickiej, wydawanej na
KUL-u, i Polskiego Słownika Biograficznego,
wydawanego przez Instytut Historii PAN w Krakowie.
Brał też czynny udział w życiu wielu towarzystw naukowych w Stanach
Zjednoczonych i w Polsce. Kilkakrotnie wygłaszał referaty na posiedzeniach
Polskiego Towarzystwa Genealogicznego Stanu Michigan, reprezentując zbiory
genealogiczne znajdujące się w Archiwum Polonii. Zapraszany był na sympozja
organizowane przez Stowarzyszenie Archiwistów Amerykańskich i różne polonijne
towarzystwa naukowe. Nawiązał kontakty naukowe z bibliotekami polskimi w
Londynie, Paryżu, Rapperswilu, z Papieskim Instytutem Studiów Kościelnych i
Centrum Dokumentacji Jana Pawła II w Rzymie.
Ks. Nir wielokrotnie wygłaszał referaty podczas zjazdów i sympozjów Stałej
Konferencji Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie: w Rzymie w 1993
roku – „Archiwa, Biblioteki i Muzea Polonii w Orchard Lake”, w Londynie w 1994 –
„Archiwalia Polskiej Misji Katolickiej w Indiach”, w Lublinie w 1995 – „Polskie
zbiory archiwalne w Stanach Zjednoczonych”; w 1996 we Wrocławiu – „Materiały
archiwalne ks. prof. Franciszka Bolka – biografa i encyklopedysty”, w 1997 w
Paryżu – „Materiały archiwalne do dziejów polskiej emigracji w Wielkiej Brytanii
w zbiorach w Orchard Lake”.
W maju 1988 roku, na zaproszenie Komitetu Badań Polonijnych Polskiej Akademii
Nauk w Warszawie, ks. Nir wziął udział w specjalnym międzynarodowym sympozjum
poświęconym kulturze, gdzie wygłosił referat pt. „Polonijne Zakłady Naukowe
Seminarium Polskiego w Stanach Zjednoczonych przekazicielem młodzieży polonijnej
– polskiej kultury i tradycji”. Materiały z sympozjum opublikowane zostały
dopiero w 1993 roku.
Mimo bardzo trudnego okresu dla badań polonijnych w okresie rządów
komunistycznych w Polsce, ks. Nir podejmował próby pomocy naukowej tamtejszym
ośrodkom. Współpracował w głównej mierze z Instytutem Badań nad Polonią i
Duszpasterstwem Polonijnym KUL oraz Katedrą Historii Najnowszej KUL. Instytutowi
przekazał ogromną bazę źródłową do leksykonu parafii polskich w Stanach
Zjednoczonych. Z Katedry Historii natomiast przyjmował na roczne praktyki
studentów, którzy przygotowywali prace dyplomowe.
Należy
do wielu towarzystw i organizacji, m.in.: Towarzystwa Naukowego Katolickiego
Uniwersytetu Lubelskiego (członek korespondent); Polish American Historical
Association (członek wieczysty); Society of American Archivists; Immigration
History Research Center, University of Minnesota; Polish National Alliance;
Polish Roman Catholic Union of America; Pomost Central Wisconsin i Towarzystwo
Krzewienia Nadziei, Chicago–Stevens Point; The Kościuszko Foundation; Piłsudski
Institute of America; The Balch Institute for Ethnic Studies, Philadelphia;
Polish-American Numismatics Association, Chicago; Polish Genealogical Society of
Michigan, Detroit; Polish American Priests Association, San Antonio, TX;
Priests’ Conference for Polish Affairs, Detroit oraz Stałej Konferencji Muzeów,
Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie z siedzibą w Londynie.
Ks. dr
Roman Nir opublikował w Stanach Zjednoczonych następujące książki:
Źródła do historii Polonii (Sources
for the History of Polish-Americans), Orchard Lake, Michigan 1982, s.344,
ilustr.; Stulecie Polskiego Seminarium w
Orchard Lake w Stanach Zjednoczonych 1885-1985 (Centennial History of the
Orchard Lake Schools-Polish Seminary 1885-1985), Orchard Lake, Michigan 1987,
s.361, ilustr.; Etniczność, życie
społeczne i kulturalne Polonii (Ethnicity, Social and Cultural Life of
Polonia), Stevens Point, Wisconsin 1989, s.240, ilustr.;
Szkice z dziejów Polonii (Historical
Sketches of the Polonia), Orchard Lake, Michigan 1990, s.601, ilustr.;
Katalog Archiwum Polonii w Orchard Lake.
Tom I (Catalog of the Polish American Archives at
W 1992 roku, dzięki jego kom i zabiegom, zbiory znajdujące się w Orchard Lake
zostały włączone do Stałej Konferencji Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na
Zachodzie.
Praca duszpasterska
Prałat Roman Nir jest przede wszystkim kapłanem i dlatego, mimo ogromnych
obowiązków, jakie spoczywały na nim w Archiwach, od samego początku pobytu w
Orchard Lake chętnie podejmował prace duszpasterskie wśród Polonii.
Przez 22 lata, w każdy weekend i święta dojeżdżał do odległej o 35 mil od
Orchard Lake polskiej parafii pod wezwaniem Matki Bożej Szkaplerznej w
Wyandotte, gdzie udzielał spowiedzi, sprawował mszę świętą, głosił homilię,
udzielał sakramentu chrztu, małżeństwa, prowadził pogrzeby, głosił
czterdziestki, odprawiał Gorzkie Żale i Drogę Krzyżową w Wielkim Poście. Na
prośbę o spowiedź w języku polskim dla chorych, jeździł do szpitala lub domu.
Ponadto, działał w stowarzyszeniu polskich kapłanów „Priests’ Conference for
Polish Affairs – Archdiocese of Detroit”.
W 1980 roku powołany został na dyrektora Dni Polskich, organizowanych w każdą
pierwszą niedzielę miesiąca na terenie Polonijnych Zakładów Naukowych, które
dawały okazję do spowiedzi świętej w języku polskim i angielskim, udziału we
mszy świętej oraz okolicznościowych odczytów i spotkań z ciekawymi ludźmi czy
księżmi z Polski. Tę pracę wykonywał do 1987 roku. Później kontynuował swój
udział w Dniach Polskich poprzez udostępnianie kierowanych przez siebie muzeów.
Na marginesie warto zaznaczyć, iż większość zgromadzonych w nich zbiorów była
uroczyście poświęcona – w trakcie takich uroczystości, które gromadziły liczną
Polonię, ks. Nir wygłaszał płomienne i patriotyczne kazania.
Nie sposób również nie wspomnieć o celebrowanych przez niego mszach radiowych w
języku polskim, transmitowanych z Orchard Lake.
Nagrody i odznaczenia
W dowód uznania za ogromny wkład intelektualny i duchowy włożony w prace
Archiwum, ks. dr Roman Nir został Alumnem Honorowym i Ambasadorem Polonijnych
Zakładów Naukowych.
W 1994 roku, prezydent III RP Lech Wałęsa odznaczył go Krzyżem Kawalerskim
Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej, który został mu wręczony przez Konsula
Generalnego z Chicago, ministra Michała Grocholskiego, na uroczystym bankiecie
zorganizowanym przez Polonię w Detroit.
14 lipca 1998 roku kard. Józef Glemp delegował ks. Nira do Naczelnej Dyrekcji
Archiwów Państwowych jako przedstawiciela Episkopatu Polski do spraw polskich
archiwów poza granicami kraju.
4 czerwca 2000 roku ks. Nir otrzymał Dyplom nadania Złotej Odznaki I Dywizji
Pancernej za zasługi nad rozwojem Archiwum i Muzeum I Dywizji Pancernej im. gen.
Stanisława Maczka w Orchard Lake oraz za wybitne zasługi w pogłębianiu więzi
koleżeńskiej i szerzeniu chwały I Dywizji.
11 września tego samego roku ks. Nir otrzymał I nagrodę i odznaczenie „za
osiągnięcia w badaniach polonijnych w latach 1990-1999” w zakresie publikacji
katalogów Archiwum oraz za całokształt dorobku naukowego. Nagrodę wręczył mu
były premier rządu RP na wychodźstwie prof. Edward Szczepanik.
W ciągu całego 2000 roku Nir otrzymał szereg innych nagród i odznaczeń od wielu
organizacji weterańskich i kulturalnych za ratowanie od zniszczenia archiwaliów,
eksponatów muzealnych i księgozbiorów historycznych poza granicami Polski.
9 maja 2001 roku, podczas odbywającego się w Polsce
II Kongresu Polonii i Polaków z Zagranicy, ks. Nir został wybrany
przewodniczącym Światowej Rady Badań nad Polonią na Stany Zjednoczone.
W październiku 2001 roku Ojciec Święty Jan Paweł II
mianował ks. dr. Romana Nira prałatem. Nominacja papieska została mu wręczona 13
października w Częstochowie przez ks. abp. Stanisława Nowaka.
W 2001 roku ks. Nir oficjalnie został powołany w skład Rady Dziedzictwa
Archiwalnego, której przewodniczącym jest Ryszard Kaczorowski, były prezydent RP
na Wychodźstwie w Londynie.
Decyzją Ministra Edukacji Narodowej z 19 lipca 2001 roku, Wyższa Szkoła Języków
Obcych i Ekonomii w Częstochowie została przekształcona w Akademię Polonijną, a
z dniem 1 października powołano w niej Międzynarodowy Instytut Badań
Polonijnych. Ks. Nir został wicedyrektorem Instytutu oraz dyrektorem Katedry
Archiwistyki i Prasy Polonijnej.
2 lutego 2002 roku otrzymał Nagrodę Wierności The Maria Dusza Memorial Fund za
działalność społeczno-polityczną i udział w akcjach antykomunistycznych.
21 czerwca 2008 roku, w Łazienkach Królewskich w Warszawie, został udekorowany
Orderem św. Stanisława Biskupa i Męczennika przez kapitułę tego orderu.
W roku 2008 ks. dr Roman Nir przeszedł na emeryturę. Rezyduje w Orchard Lake,
prowadząc dalsze prace naukowo-badawcze.
Miejmy nadzieję, że zarówno obecne kierownictwo tej
zasłużonej placówki, jak również świat nauki docenią szczególną rolę, jaką
odegrał on i do dzisiaj odgrywa w dorobku współczesnej kultury polskiej i
polonijnej, a także, że zostaną mu stworzone warunki do dalszych prac badawczych
w sercu Polonii amerykańskiej – Zakładach Naukowych w Orchard Lake, gdzie dotąd
pełnił wierną służbę Polsce i Kościołowi.
Edward Dusza
Fragment książki pt. Sylwetki polonijne,
jaka niebawem ukaże się w Polsce
Bibliografia:
Nir Roman w: Judyccy Agata i Zbigniew,
Polacy w Świecie. Kwartalnik Biograficzny Polonii, Paris R.I-1992z.1,
s.50-51
Nir
Roman w: Who’s Who in Polish
Donda Michał, „Kronikarz Polonii” [Ks. Roman Nir],
Związkowiec (Toronto), no. 27, 29
kwietnia 1999, s.30
Skrzyniarz Ryszard, „35-lecie kapłaństwa ks. dra Romana Nira Dyrektora
Centralnego Archiwum Polonii w Orchard Lake”,
Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne
(Lublin) t. 72 (1999), s.497-498
Horkey Donald E., „Jubileusz księdza Romana Nira”,
Archeion t. 101, Warszawa 2000,
s.313-318
Piątkowska Danuta, „Roman Nir – kapłan, historyk, archiwista”,
Nowy Dziennik (Nowy Jork), dodatek
Przegląd Polski, 15 września; przedruk artykułu w
Nasza Gazeta (Wilno) nr 3 (492), 25-31
stycznia 2002, s.4.
Nir Roman w: Judyccy Agata i Zbigniew,
Polonia. Słownik biograficzny, Warszawa, PWN 2000, s.221.
“Rev.
Nir – Chairman of the World Council for Research on Poles Abroad for the United
States”, The Polish Weekly,
Tygodnik Polski (Hamtramck) R.96:2001,
nr 24, 14 czerwca, s.5.
“Archiwariusz z Orchard Lake ks. Roman Nir prałatem”,
Naród Polski (Chicago), R.110:2001,
no.21, 8 listopada, s.15.
Miszalski Marian, „Człowiek-instytucja – ks. Roman Nir”,
Niedziela (Częstochowa), R.44:2001, nr 38A, 23 września, s.16.
Miszalski Marian, „Zamarzył sobie kiedyś ubogi powstaniecemigrant...”
(Centralne Archiwum Polonii w Orchard Lake),
Niedziela (Częstochowa), R.44:2001, nr
44A, 4 listopada, s.16.