Gen. Wlodzimierz Krzyzanowski

by Krzysztof Langowski

     Przyszly amerykanski general urodzil sie 8-ego lipca 1824 roku we wsi Roznowo pod Obornikami na terenie owczesnego Wielkiego Ksiestwa Poznanskiego w zaborze pruskim. Jego ojciec Stanislaw,ktory sluzyl w przeszlosci w szeregach armii napoleonskiej byl tu wlascicielem majatku ziemskiego. Siostra ojca-Justyna byla matka Fryderyka Chopina. Problemy z zadluzeniem majatku zmusily rodzine do jego sprzedarzy w 1827 roku, a wynikle stad klopoty spowodowaly rychla smierc ojca i wyjazd matki z dziecmi do Krolestwa. 

     Maly Wladyslaw nie wyjechal jednak z matka i rodzenstwem, poniewaz zostal przygarniety przez rodzine ojca mieszkajaca w Poznaniu. Tu tez uczeszczal do gimnazjum, ktore stanowilo wowczas jedno z patriotycznych ognisk polskosci miasta. Wladze pruskie traktujac ludnosc polska z pogarda i podejrzliwoscia stosowaly ciagle terror. Pragnely w ten sposob stlumic wszelkie patriotyczne instynkty. 

     Przez owczesna Europe w 1846 roku przeplywa wowczas ruch wolnosciowy, ktory przejdzie do historii pod nazwa ''Wiosny Ludow''. w Poznanskim planuje sie wowczas nieudane powstanie przeciw Prusakom pod dowodctwem Ludwika Mieroslawskiego. 

     Z powodu czynnego udzialu w dzialalnosci spiskowej Krzyzanowskiemu grozi aresztowanie. Dlatego tez w 1846 roku opuscil on kraj i przez Hamburg wyjechal do Stanow Zjednoczonych. Pierwsze kilka lat spedzil w Nowym Jorku,gdzie pracowal jako robotnik fizyczny, kontynulujac jednoczesnie nauke. Wkrotce tez po jej pomyslnym ukonczeniu podjal prace jako inzynier-geometra w stanie Virginia, gdzie zajal sie lesnictwem. 

     Pozniej zas uczestniczyl przy wytyczaniu nowych szlakow budujacych sie lini kolejowych. Podrozuje wiec w tym czasie wzdluz starego kanalu Erie i dalej wzdluz rzeki Hudson do Albany,a nastepnie przez Pensylwanie,Ohio i Indiane do Chicago. Budowane wowczas linie kolejowe istnieja do dzisiejszego dnia. W tym okresie nawiazal blizsza znajomosc z inzynierem kolejnictwa, generalem Burnett, ktory byl wychowankiem Akademii Wojskowej West Point.

     Wkrotce tez Krzyzanowski zeni sie w 1854 roku z jego 21-letnia corka Karolina,z ktora razem przenosza sie do Nowego Jorku. Tu tez zalozyl niezle prosperujace przedsiebiorstwo handlowe. Dodatkowo zaangazowal sie w dzialalnosc polityczna wstepujac do partii republikanskiej, ktora wowczas miala w swoim programie m.in. likwidacje niewolnictwa.Szybko dal sie poznac jako dobry mowca i agitator co zapewnilo mu znaczna popularnosc. Dlatego tez jeszcze przed 1860 rokiem powierzono mu funkcje prezesa klubu republikanskiego w Nowym Jorku. 

      W tym samym roku w trakcie odbywajacych sie wyborow prezydenckich poparl kandydature Abrachama Linkolna. Zwyciestwo tego ostatniego doprowadzilo do wybuchu wojny cywilnej. Juz 20-ego grudnia 1860 roku nastepuje pierwsza secesja stanu Poludniowej Karoliny.12-ego kwietnia 1861 roku Konfederaci atakuja Fort Sumter, rozpoczynajac piecioletnia krwawa hekatabe.

     Wlodzimierz Krzyzanowski juz w polowie kwietnia 1861 roku tuz po pierwszym manifescie Lincolna porzucil dotychczasowe zajecia i zaciagnal sie w szeregi wojsk Unii jako prosty zolnierz. Otrzymal przydzial do kompanii ''B''w oddziale strzelcow Turnera. Pomimo tego,ze nigdy nie sluzyl w wojsku,szybko zdobyl sobie oddanie idealom Unii. 

     Wlasnie te cechy pozwalaja mu na szybkie sformowanie kompanii''milicji''ktora dowodzi w stop[niu kapitana,a pozniej majora. Bylo to tez niewatpliwie dowodem uznania zaslug przy obronie Waszyngtonu przed poczatkowymi atakami Konfederatow. W dniu 20-ego sierpnia 1861 roku Krzyzanowski zglasza sie do owczesnego Sekretarza Wojny Simona Camerona, ofiarowujac swe uslugi wojskowe. 

     Zostaje tez wowczas przyjety do wojska regularnego i juz 19-ego pazdziernika jako polkownik rekrutuje,na podstawie otrzymanych rozkazow oddzial piechoty. Oddzial ten poczatkowo noszacy nazwe ''Morgan Rifles''czyli ''Polish Legion'',a po konsolidacji z ''United States Rifles''zostaje zgrupowany w osobny polk pod nazwa ''58 Regiment of New York''. Sam zas Krzyzanowski zostaje oficjalnie mianowany dowodca tegoz regimentu. 

        Polskosc w nazwie oddzialu zostala podkreslona ze wzgledu na pochodzenie jego dowodcy jak tez i wielu jego zolnierzy. Regiment ten bierze udzial od listopada 1861 roku do czerwca 1862 roku w uciazliwych walkach jako czesc skladowa slynnej ''Armii Potomaku''. Sposrod licznych przykladow osobistej odwagi Krzyzanowskiego nalezy tu wymienic kilka: 8-ego czerwca 1862 roku podczas krwawej walki z Armia Poludniowa dowodzona przez generala Stonewall Jaksona pod miejscowoscia Strassburg Krzyzanowski poprowadzil osobiscie atak na nieprzyjaciela,ktory powstrzymal jego napor i ustabilizowal szereg wojsk Unii. 

      12-ego lipca 1862 roku,maszerujac dla ratowania zagrozonego Waszyngtonu,brygada Krzyzanowskiego przyczynia sie do zatrzymania armii Jacsona. 16-ego sierpnia 1862 roku Krzyzanowski poprowadzil swa brygade w rospaczliwym wyscigu do rzeki Rappahannock w Virginii, aby uniemozliwic wojskom Konfederatow przekroczenia tej rzeki i zaatakowanie Waszyngtonu. Walki trwaly trzy tygodnie,a brygada byla w stalym ruchu bojowym i wziela udzial w trzech kolejnych bitwach: pod Graveton,Bull Run i Chantilly. W starciu pod Bull Run Krzyzanowski zostaje ranny, i pomimo odniesionych obrazen nadal dowodzi oslaniajac swoja brygade odwrot armii Unii,ktora w tym starciu poniosla kleske.

      W pozniejszym okresie wyroznia sie odwaga i zdolnosciami strategicznymi w bitwach pod Cross Keys,Chancellorsville,i pod Getysburgiem,gdzie zostaje ranny ponownie. Jesienia 1862 roku otrzymuje poraz pierwszy od prezydenta Lincolna nominacje na stopien generala-brygady. Jednak nie uzyskala aprobaty Senatu, ktory po dlugich i zawislych debatach wydal 29-ego listopada 1862 roku kuriozalne orzeczenie iz,nie mogl potwierdzic nominacji czlowieka,ktorego nazwiska nikt z senatorow nie potrafil wymowic.

      Pewnego wyjasnienia wymagaja w tym miejscu niescislosci,ktore pojawily sie w wielu ogolnie dostepnych opracowaniach. Zamieszczono w nich mylna informacje,ze Krzyzanowski byl jeszcze w czsie trwania wojny wojskowym gubernatorem Florydy, Georgi oraz Virginii, a takze pierwszym gubernatorem Alaski po zakupieniu jej przez Stany Zjednoczone od Rosji w 1867 roku. Informacje te zamiescil m.in.szacowny Polski Slownik Biograficzny. Jednakze juz Mieczyslaw Heiman w swej ksiazce pt.''Polish Part in America 1608-1865'' prostuje zaistniale bledy. 

     Po skonczeniu dzialan wojennych Krzyzanowski nie powrocil do swoich zajec handlowych,lecz przeszedl do pracy urzedniczej. 

W latach 1865-1867 byl wyzszym urzednikiem w departamencie skarbu. Pozniej zas przeniosl sie do Kaliforni,i zamieszkal w San Francisko, gdzie pozostal do 1878 roku. Spodkal tu m.in. Henryka Sienkiewicza oraz Helene Modrzejewska, ktorej pomogl organizujac jej pierwszy wystep. Wdzieczna aktorka mowi o tym fakcie w swojej ksiazce pt.''Wspomienia i wrazenia''. 

     W 1878 roku Krzyzanowski powrocil do Waszyngtonu na stanowisko dyrektora w departamencie skarbu.Zostaje stad oddelegowany do Aspinwall, ktory byl wowczas centralnym punktem handlowym Stanow Zjednoczonych na przesmyku  Panamskim. Pozostaje to do 1882 roku, kiedy umiera jego zona,a on sam chory na febre musial powrocic do Nowego Jorku.   Wracajac do zdrowia pisze ''Wspomienia z pobytu w Ameryce podczas wojny 1861-1864 roku''.Stanowia one obecnie wazne zrodlo do biografii Krzyzanowskiego.Zarowno z wydanych wspomien jak i z jego listow przebija tesknota za opuszczona ojczyzna,o ktorej pisal ''...dla mnie milszy bylby dzisiaj najskromniejszy domek w Polsce...jak najwspanialsze palace tutaj''. 

     Szybko postepujaca astma i choroba pluc zmusily Krzyzanowskiego do porzucenia pracy. Alisci, gdy tylko w 1886 roku nastapily objawy poprawy, znowu sie uaktywnil zakladajac Stowarzyszenie Pomocy dla Emigrantow Polskich. W jego planach byly jeszcze krotki wypoczynek nad Oceanem Spokojnym i w Meksyku, a nastepnie wyjazd do kraju. Jednakze pozna jesienia stan jego zdrowia ulegl gwaltownemu pogorszeniu i dnia 31-ego stycznia 1887 roku umiera w Nowym Jorku na Manhattanie, w domu przy st.Mark Place nr. 130. 

      Zostal pochowany na cmentarzu Greenwood w Brooklynie dnia 2-ego lutego 1887 roku. Dnia 11 -ego pazdziernika 1937 roku odbyla sie ekskumacja zwlok i ich przeniesienie z wszelkimi honorami na slawny amerykanski cmentarz narodowy w Arlington pod Waszyngtonem. Z tej okazji wyglosil przez radio z Bialego Domu oredzie do narodu amerykanskiego owczesny prezydent Francklin Delano Roosevelt.    

Opracowania   

Krzysztof Langowski