Uchodźca ma dwie ojczyzny – tę, którą musiał opuścić i tę, którą odnalazł. Ilu Polaków stało się uchodźcami? Ilu musiało uciekać z kraju, emigrować, wyjeżdżać – przeważnie nie z własnej winy? Ilu nie mogło do Polski wrócić, w obawie o życie własne lub swych rodzin? Czy ktoś ich policzył? Współczesna „wielka emigracja” Polaków zaczęła się w roku 1939, wraz z wybuchem wojny i najazdem dwóch wrogów: hitlerowskich Niemiec i komunistycznej Rosji. Po wielkiej wojnie, która przemieszała państwa i granice, Polacy wracali z frontów i obozów do zniewolonej ponownie Ojczyzny, a inni tymczasem musieli kraj opuszczać, gdyż znaleźli się „po niewłaściwej stronie”. Cichociemny oficer, Zbyszek Specylak-Skrzypecki pomagał przerzucać ich na Zachód, dopóki nie wpadł w ręce UB. Jednym z tych, którzy pod koniec lat 40. wrócili z Zachodu do Polski, był podpułkownik Stanisław Jamrosz, żołnierz II Polskiego Korpusu i Brytyjskiej 8 Armii, jeden z bohaterów bitwy pod Monte Cassino. Jego pierwszą ojczyzną zawsze była Polska, ale ostatnie 40 lat przeżył w Stanach Zjednoczonych , gdzie zmarł 10 stycznia 2002 roku jako emerytowany bankier, w Baltimore. Żył 83 lata. Dopiero po śmierci uchylono rąbek tajemnicy o jego niezwykłym życiorysie...

dokąd Sowieci wywieźli go z rodzinnego miasta – Kołomyi - w roku 1940, Stanisław uciekł do Iranu, wcześniej fałszując dokument, który pozwolił mu opuścić obóz. A karny łagier jeniecki na Syberii był paskudnym miejscem: - Zaledwie 1 procent więźniów przeżył ten obóz. – wspomina opowiadanie ojca syn, Iwo Krzysztof Jamrosz. – Ojciec był dość silny fizycznie, by przetrwać i miał dość silnej woli. W Iranie zaciągnął się do II Polskiego Korpusu, którego naczelnym dowódcą był generał Władysław Anders. Wcześniej, w kampanii wrześniowej 1939 roku, Stanisław był ranny w bitwie z Niemcami i uznany za zaginionego. Wrócił do domu, by znów znaleźć się w ogniu beznadziejnej walki, po 17 września, przeciwko drugiemu wrogowi – Armii Sowieckiej. Dostał się do niewoli – i na Syberię. Teraz otworzyła się przed nim perspektywa nowej wojennej przygody. Z polskim wojskiem udał się na Bliski Wschód, do Egiptu. W Afryce Północnej otrzymał specjalne przeszkolenie i, wraz z dowództwem Brytyjskiej 8 Armii, został przerzucony do Włoch. W bitwie o Monte Cassino walczył jako dowódca czołgu, był ranny. Walczył bohatersko, o czym świadczą liczne odznaczenia i medale oraz awans do stopnia podpułkownika. – Był oficerem rezerwy, zdemobilizowanym we Włoszech. – wspomina przyjaciel ze Stanów, Stanley A. Ciesielski. – W tym czasie nowy rząd Polski, zorganizowany przez Sowietów, wysyłał swych przedstawicieli by namawiali żołnierzy do powrotu do Polski. I Staszek również wrócił. Po powrocie odkrył w sobie talent księgowego. Zatrudnił się w Ministerstwie Handlu Zagranicznego...

Pamiętam ten dzień, kiedy - w latach 50.- mój wujek, stryjeczny brat matki, Staszek Jamrosz, odwiedził nas w Toruniu. Byłem wówczas nieznośnym chłopcem, który z kolegami słuchał Wolnej Europy i chętnie powtarzał pyszne dowcipy „dywersyjnej” rozgłośni. Wcześniej, chowany domu w środowisku AK-owskim, a inaczej w szkole, bawiłem przyszywanych wujków i ciotki z „reakcyjnego podziemia”. Na prywatnych przyjęciach stawiali mnie na baczność i pytali: „Kto jest najsławniejszym przywódcą na świecie?”. A ja zawsze odpowiadałem: „Józef Stalin”! Oczywiście, pochwaliłem się tym wujkowi Staszkowi. A ten obrugał moją matkę: - Baśka! Czyś ty zgłupiała? Jak wychowujesz syna – na wroga ludu! Chcesz, aby was wszystkich UB zamknęło.. Stanisław Jamrosz był wtedy komunistyczną „szychą”, sekretarzem Komitetu Zakładowego PZPR w Ministerstwie Handlu Zagranicznego. Ważną osobą. I wkrótce okazało się, że przysłużył się dobrze Partii: wysłano go na placówkę zagraniczną i to nie byle jaką - do Polskiej Misji Handlowej w RFN, we Frankfurcie nad Menem. Został attache handlowym PRL w Niemczech Zachodnich – w samej „paszczy lwa”. Jako ważny dyplomata (w misji handlowej, gdyż PRL i RFN nie utrzymywały stosunków dyplomatycznych!) nie zapomniał o młodym kuzynie w kraju. Czasem pisywał listy do mojej matki, jakieś widokówki do mnie. Kiedy w roku 1960, po zdaniu matury, wybierałem się po raz pierwszy w życiu na Zachód – wsparł mnie finansowo, abym mógł uczestniczyć w międzynarodowym kongresie w Belgii. Pojechałem. Zwiedziłem kilka krajów Europy, wróciłem grzecznie do Polski i oddałem służbowy paszport Ministerstwa Kultury. Ze Staszkiem nie zobaczyłem się w Niemczech, gdyż spędzał wakacje z rodziną w kraju. Od tego czasu byliśmy stale w kontakcie i jego losy zaważyły także o moim przyszłym życiu.

Stanisław Jamrosz widocznie sprawował się w Niemczech wzorowo, gdyż w roku 1962 pozwolono mu zaprosić tam rodzinę: żonę i dwoje dzieci. Był to ostatni rok jego pracy w PRL-owskiej dyplomacji. Latem 1962 roku spokojnie opuścił Frankfurt i wraz z rodziną udał się na zwiedzanie portowego miasta - Hamburga. Zaniepokojeni współpracownicy zawiadomili wkrótce centralę MHZ w Warszawie, że attache Stanisław Jamrosz zaginął. Przepadła też jego rodzina. I – niedługo potem odnalazła się

Nie przyjechałem nigdy. Przez 40 lat nie byłem w Ameryce. Ale moje życie i losy wuja cały czas przeplatały się w niezwykły sposób. Tak, jakby gdzieś wysoko Bóg je połączył. Pod koniec lat 60. znalazłem się jako „dyplomata” w komunistycznych Chinach i Wietnamie Północnym, skąd wyrzucono mnie jako „persona non grata” (osobę niepożądaną!). Stan Jamrosz pisał potem do mnie, że być może nasz korespondencyjny kontakt z Hanoi mi zaszkodził. Ale to nie była prawda – zaszkodziłem sobie sam brawurą i wtykaniem nosa w wietnamsko-amerykańską wojnę. Kilka lat później, zimą 1973 roku, znalazłem się w Wietnamie ponownie – tym razem na Południu. Po wielu niebezpiecznych przygodach, w Sajgonie, wstąpiłem dobrowolnie do wywiadu USA – do znienawidzonej przez komunistów CIA – i (czy przypadkowo?) otrzymałem tam pseudonim „Stan” (amerykański skrót od imienia „Stanisław”). Wuj Staszek był nadal wiernym mi krewnym i przyjacielem, a ja odpłacałem mu zaufaniem i kuzynowską serdecznością. Nadal interesował się moim losem, wymienialiśmy tysiące listów i telefonów – nigdy nie mogąc spotkać się osobiście – przez całe 40 lat! W 1990 roku, po moim wyjściu z komunistycznego więzienia, wuj zaprosił mnie do USA. Ale nie pojechałem tam, choć miałem wówczas także zaproszenia oficjalne od rządu. Podróżowałem po świecie, odwiedzając niebezpieczne kraje i miejsca. Wypad do Stanów odkładałem na później – to było zbyt łatwe! Tymczasem wuj Staszek ciężko zachorował i został sparaliżowany na następne kilkanaście lat życia. A ja, w 1994 roku, złamałem kręgosłup w Pirenejach i zostałem kaleką. Piszę te dygresje od tematu, aby pokazać jak skomplikowane jest życie i jak Bóg gdzieś rozdaje karty z Jemu tylko znanym zamiarem. Lecz wróćmy do Stanisława Jamrosza.

Stan Jamrosz pracował dla Wolnej Polski, ale też dla drugiej ojczyzny: Stanów Zjednoczonych. Ryzykował zdrowiem i życiem, narażał bezpieczeństwo swej rodziny - dla wyższych celów. Był niewątpliwie człowiekiem odważnym i uczciwym. Polskim i amerykańskim patriotą. Cieszył się ogromną sympatią bardzo wielu ludzi, którzy go dobrze wspominają. Do końca czuł miłość i poświęcenie żony – Alfredy, z którą przeżył 54 lata, i swych dzieci: Anny i Ivo-Krzysztofa. Był mądrym nauczycielem i powiernikiem wnuczka „Misia” McCabe Jamrosza, który napisał o nim piękne wypracowanie szkolne. W roku 1964 działalność Stanisława Jamrosza w wywiadzie i kontrwywiadzie USA została oficjalnie zakończona. Od tego momentu kierował swoim życiem sam, rozpoczynając karierę bankiera w Baltimore od posady kasjera w banku. Z niskiego szczebla hierarchii zaszedł bardzo wysoko: do stanowiska wiceprezesa Narodowego Banku Stanu Maryland. Kierował pracą ponad 80 ludzi i wieloma agendami . Kiedy odchodził na emeryturę w roku 1988 – jak wspomina żona – wielu współpracowników płakało, niektórzy pisali wiersze na jego cześć. Ale na banku i karierze finansisty nie kończyło się jego życie. Był urodzonym społecznikiem. Nie mogąc odwiedzać Polski, skupił się na działalności polonijnej. Był jednym z założycieli Polish Heritage Association (Stowarzyszenia na rzecz podtrzymania polskiej tradycji), komendantem SPK – Stowarzyszenia Polskich Kombatantów, Grupy 32, prezydentem Polish Veterans of World War II (Stowarzyszenia Polskich Weteranów II Wojny Światowej) oraz członkiem i sponsorem Komitetu Budowy Pomnika Katyńskiego, który dziś zdobi miasto Baltimore. Przez ostatnie 13 lat był przykuty do wózka inwalidzkiego, a potem już tylko do łóżka. Syn Ivo-Krzysztof mówi, że lekarze nie mogli się nadziwić, jakim cudem ojciec jeszcze żyje – po tylu operacjach i po zapaściach, z których wyszedł. Ostatni kryzys był fatalny: Stanisław Jamrosz przeżył śmierć kliniczną. Uratowany, oddychał przez tubę wprowadzoną do płuc. Potem stan jego nieco się polepszył, na krótko. Lekarze chcieli znów wprowadzić przewód. Mimo protestów i płaczu żony – odmówił.